αρματολοί και κλέφτες

Στρατιωτικά σώματα όπου ήταν οργανωμένοι οι Έλληνες κατά την τουρκοκρατία, τα οποία έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στον αγώνα για την ανεξαρτησία. Τα πρώτα σώματα που δημιουργήθηκαν αμέσως μετά την τουρκική κατάκτηση ήταν των αρματολών. Τα στελέχωσε κυρίως το τμήμα εκείνο του πληθυσμού της υπαίθρου που, αδυνατώντας από ιδιοσυγκρασία να συμβιβαστεί με τη ζωή την οποία επέβαλε η τουρκική κυριαρχία, εγκατέλειψε τις μόνιμες κατοικίες του, έφυγε στα βουνά και έζησε αψηφώντας δεσμεύσεις και διαταγές, καταδιώκοντας όπου μπορούσε τον κατακτητή και λεηλατώντας κυρίως τα αγαθά που ο τελευταίος αυθαίρετα είχε οικειοποιηθεί. Η εξασφάλιση της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας ήταν ο στόχος της κλέφτικης ζωής, που προσπάθησε να τον πετύχει με την ιδιότυπη μορφή της. Οι κλέφτες ασκούνταν στο σημάδι, στο τρέξιμο, σε ασκήσεις αντοχής και σκληραγωγούνταν τόσο, ώστε ούτε οι επίπονες πορείες ούτε η τραχύτητα της φύσης ούτε η πείνα ή η δίψα ήταν δυνατόν να τους καταβάλουν. Η απειλή που δημιουργούσαν στον κατακτητή τα άτακτα σώματα των κλεφτών και η παράλληλη ανάπτυξη της ληστείας ανάγκασαν τους Τούρκους να καταφύγουν στους ίδιους τους κλέφτες και, παραχωρώντας τους ορισμένα προνόμια, να δημιουργήσουν από αυτούς τα σώματα των αρματολών που, στην υπηρεσία των σουλτάνων, θα αναλάμβαναν την καταδίωξη της ληστείας, τη διασφάλιση των συγκοινωνιών (ιδιαίτερα τη φύλαξη των στενών) και γενικά την υπεράσπιση της υπαίθρου. Δεν είναι με βεβαιότητα γνωστό πότε ακριβώς δημιουργήθηκαν τα πρώτα σώματα των αρματολών. Υπάρχει η άποψη –χωρίς αναμφισβήτητες αποδείξεις για την ορθότητά της– πως το μέτρο αυτό αντιμετώπισης των κλεφτών το πήρε πρώτος ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520-66). Πάντως ο θεσμός άκμασε ολόκληρο τον 17o αι., ενώ πριν από τα μέσα του 18ου αι. άρχισε η παρακμή του. Αντίθετα, η κλεφτουριά, που παρουσίασε ιδιαίτερη δραστηριότητα από τα μέσα του 17ου αι., είχε ξεχωριστή άνθηση ολόκληρο τον 18o αι. Ο αρματολισμός οργανώθηκε κατά περιφέρειες και άκμασε κυρίως στη Στερεά, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και ιδιαίτερα στη δυτική Μακεδονία. Τα αρματολίκιακαπετανάτα, που διαιρούνταν σε μικρότερες περιφέρειες (κόλια), διοικούνταν από τους καπετάνιους που στην αρχή διορίζονταν για ορισμένο χρονικό διάστημα, αλλά με τον καιρό απέκτησαν και κληρονομικό δικαίωμα. H προέλευση των αρματολών από τα σώματα των κλεφτών και τα εχθρικά τους αισθήματα απέναντι στους Τούρκους έκαναν εύκολη τη μεταπήδησή τους από το καπετανάτο στο κλέφτικο λημέρι· γι’ αυτό και η δυσπιστία που έτρεφαν οι Τούρκοι για τους αρματολούς, ήταν μόνιμη και, όταν μετά την ειρήνη του Βελιγραδίου (1739) φοβήθηκαν πως ένα ακόμα στοιχείο, η ρωσική επίδραση, μπορούσε να επηρεάσει τους αρματολούς, άρχισαν να χρησιμοποιούν Αλβανούς μουσουλμάνους στη θέση τους. Πραγματικά η συνεργασία ανάμεσα σε α. και κ. ήταν πολύ συνηθισμένη και, όταν οι δεύτεροι αγωνίζονταν εναντίον του κατακτητή, βρίσκονταν πάντα στο πλευρό τους αρματολοί για να τους ενισχύσουν. Εικόνα της ζωής και της παλικαριάς των δύο σωμάτων δίνει η δημοτική ποίηση (β. λ. κλέφτικα τραγούδια). Αρματολός σε υδατογραφία του Καρλ Χάαγκ (Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα).